Mathis der Maler: Η κλασική μουσική στον 20ό αιώνα

Mathis der Maler: Η κλασική μουσική ως πραγματωμένη ενέργεια στον 20ό αιώνα

Ανάμεσα στα έργα του 20ού αιώνα που κατορθώνουν να αποτυπώσουν τις αναταράξεις του καιρού τους χωρίς να παγιδεύονται στις ευκολίες του συναισθηματισμού ή της αφηρημένης αισθητικής, το συμφωνικό και οπερατικό opus Mathis der Maler του Paul Hindemith ξεχωρίζει. Το έργο δεν λειτουργεί αποκλειστικά ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης· ο ρόλος του διευρύνεται σε ένα είδος πολιτισμικής πράξης, όπου η κλασική μουσική δεν αναπλάθει απλώς το ιστορικό παρελθόν, αλλά δρα μέσα από αυτό.

Ο Hindemith, αξιοποιώντας ως άξονα την ιστορική μορφή του ζωγράφου Matthias Grünewald, δεν επιδιώκει να σκιαγραφήσει την ψυχολογική του πάλη ή να προβεί σε κάποιο ρητορικό φιλοσοφικό σχόλιο. Αντιθέτως, μετασχηματίζει το έργο σε μια πολυεπίπεδη πολιτιστική παρέμβαση, τοποθετώντας την τέχνη ως πράξη ενεργού συμμετοχής και όχι απλώς αντίδρασης. Πρόκειται για μια προσέγγιση που ανατρέπει τη συνηθισμένη παθητικότητα της “υψηλής” τέχνης.

Από την Αναγέννηση στον 20ό αιώνα: Η τέχνη ως ιστορικός παίκτης

Το ενδιαφέρον δεν επικεντρώνεται στον Γκρίνεβαλντ ως ανθρώπινη προσωπικότητα, αλλά στον ίδιο τον ρόλο του καλλιτέχνη μέσα σε καιρούς ιστορικής σύγκρουσης. Η όπερα και η συμφωνία του Mathis der Maler μεταφέρουν τον ήχο του παρόντος σε μια φαντασιακή αναπαράσταση του παρελθόντος. Στο πεδίο αυτό, ο Hindemith χρησιμοποιεί τη μορφή του ζωγράφου ως ιστορική κατασκευή, για να αναδείξει την πράξη της τέχνης ως συμμετοχή στον κοινωνικό αγώνα.

Σε εποχές που η κλασική μουσική αντιμετωπίζεται ως απολιτική ή αποκλειστικά αισθητική, ο Hindemith επαναφέρει την τέχνη στο δημόσιο πεδίο. Δεν γράφει μια “πολιτική όπερα” με την στενή έννοια του όρου, αλλά ένα έργο όπου η ιστορία δεν παρουσιάζεται· πραγματώνεται μέσα στην ενέργεια της δημιουργίας. Η τέχνη δεν ερμηνεύει την ιστορία· την ενεργοποιεί εντός του ίδιου του έργου.

Μια γλώσσα του ήχου με λειτουργικότητα

Η μουσική του Hindemith δεν εστιάζει στην συναισθηματική αστάθεια ή την δραματουργική κορύφωση. Είναι λειτουργική, σχεδόν αρχιτεκτονική. Κάθε μελωδικό κύτταρο φέρει νοηματική πρόθεση· κάθε πολυφωνική δομή λειτουργεί σαν στοιχείο ρητορικής της δράσης. Σε αντίθεση με τον Ρομαντισμό ή τις πιο εξπρεσιονιστικές τάσεις των συγχρόνων του, ο Hindemith δεν προσπαθεί να εξάψει το συναίσθημα αλλά να χαράξει δομές νοήματος στον ήχο.

Αυτή η προσέγγιση απομακρύνει τον Mathis der Maler από την κλασική όπερα της αφήγησης και τον φέρνει πιο κοντά σε μια μορφή μουσικού “δοκιμίου” σε κίνηση. Δεν έχουμε ένα αφήγημα για τον καλλιτέχνη, αλλά μια σκηνική απόδοση της θέσης του στην ιστορία, στο πεδίο του κοινωνικού και του θεσμικού.

Η όπερα ως τελετουργική ανασυγκρότηση

Η επιλογή του Hindemith να γράψει και συμφωνία και όπερα βασισμένα στο ίδιο υλικό δεν είναι μόνο τεχνική ή εκφραστική. Είναι δήλωση για τη διπλή φύση της τέχνης: ως ακουστικό γεγονός και ως σκηνική πράξη. Η συμφωνία μπορεί να εκληφθεί ως “εισαγωγή στο φαντασιακό” του έργου, ενώ η όπερα λειτουργεί ως τελετουργική ανασύσταση της ίδιας της έννοιας του πολιτισμού.

Η τελετουργία δεν αφορά την παράδοση ή τη θρησκευτικότητα· αφορά την πράξη της ανασύνθεσης ταυτοτήτων μέσα από αισθητικές πράξεις. Στην όπερα, ο θεατής δεν παρατηρεί τον Mathis να πάσχει· συμμετέχει στη διαμόρφωση ενός κόσμου όπου το ερώτημα δεν είναι αν η τέχνη σώζει, αλλά πώς μπορεί να δράσει με συνείδηση.

Η τέχνη ως πραγματωμένη ενέργεια

Σήμερα, το έργο μπορεί να διαβαστεί ως πρότυπο τέχνης που δεν φέρει δράση εκ των υστέρων, αλλά πραγματώνεται την ώρα της δημιουργίας του, ενεργώντας ως πράξη εντός του πολιτιστικού και ιστορικού γίγνεσθαι. Ο καλλιτέχνης δεν παρατηρεί την Ιστορία· την φέρει στο προσκήνιο μέσω της πράξης.

Αυτός ο τρόπος σκέψης δεν είναι διαδεδομένος στην πρόσληψη της κλασικής μουσικής, ιδιαίτερα όταν αυτή εκλαμβάνεται ως “μουσείο ήχων”. Ωστόσο, η πρόταση του Mathis der Maler προτάσσει το αντίθετο: η κλασική μουσική είναι μνήμη εν δράσει, και άρα δύναμη μετασχηματισμού.

Ένα έργο σε τριπλή εστίαση

Το Mathis der Maler λειτουργεί τελικά σε τρία επίπεδα:

• Ως ιστορικό-θεματικό σχόλιο για τη θέση του καλλιτέχνη σε καιρούς πολιτικής θύελλας.
• Ως μουσική αρχιτεκτονική με λογική και μορφολογική αυστηρότητα, μακριά από επιφανειακό συναισθηματισμό.
• Ως τελετουργική, σκηνική και πολιτισμική πράξη, που υπερβαίνει την έννοια της παράστασης και αγγίζει την ίδια την έννοια του “πολιτισμού εν κινήσει”.

Η κλασική μουσική του 20ού αιώνα αποκτά μέσω του Mathis der Maler του Hindemith έναν νέο ρόλο: παύει να είναι μόνο μνημείο ή σχολιασμός. Γίνεται εργαλείο ανάγνωσης, πράξης και παρέμβασης. Το έργο δεν επιθυμεί να μας συγκινήσει. Επιθυμεί να μας κινητοποιήσει. Και γι’ αυτό, είναι τόσο ζωντανό, όσο και επίκαιρο. Μέσα στην ακρίβεια και την αυστηρότητά του, κρύβεται μια ριζοσπαστική πρόταση: η τέχνη δεν πρέπει να περιγράφει τον κόσμο· πρέπει να τον ενεργοποιεί.

© Yiannis Panagiotakis

Πνευματικά Δικαιώματα © classical-music.gr. Όλα τα δικαιώματα διατηρούνται. Το περιεχόμενο της ιστοσελίδας προστατεύεται από τη νομοθεσία περί πνευματικών δικαιωμάτων. Απαγορεύεται η αντιγραφή, αναδημοσίευση, αναπαραγωγή ή διανομή του περιεχομένου, ολόκληρου ή εν μέρει, χωρίς την έγγραφη άδεια του classical-music.gr . Για άδειες χρήσης επικοινωνήστε στο info@classical-music.gr.