Όπερα: Βίκτορ Ούλμανν -Viktor Ullmann – Η πτώση του αντιχρίστου
Βίκτορ Ούλμαν – Der Sturz des Antichrist: Όταν η όπερα γίνεται αντίσταση
Η όπερα Der Sturz des Antichrist («Η Πτώση του Αντίχριστου») του Viktor Ullmann είναι ένα έργο μεγάλης ιδεολογικής και αισθητικής βαρύτητας που συνδυάζει τη μουσική του μοντερνισμού με τη βαθιά υπαρξιακή αναζήτηση της εποχής του. Γραμμένο το 1935, σε λιμπρέτο του Albert Steffen, το έργο ανήκει σε έναν κύκλο δημιουργιών που γεννήθηκαν μέσα στην ταραχή του Μεσοπολέμου και απηχούν την πολιτισμική κρίση της ευρωπαϊκής ηπείρου, λίγο πριν από την άνοδο του φασισμού.
Ο συνθέτης και το ιδεολογικό του υπόβαθρο
Ο Ullmann, μαθητής του Arnold Schoenberg και στενά συνδεδεμένος με τον κύκλο της Δεύτερης Σχολής της Βιέννης, είχε επίσης επηρεαστεί από την πνευματική φιλοσοφία του Ρούντολφ Στάινερ και το κίνημα της Θεοσοφίας, που πρόβαλε την εσωτερική ηθική αναγέννηση ως βασική πτυχή της ανθρώπινης εξέλιξης. Η βαθιά του πίστη στην τέχνη ως μέσο προσωπικής και κοινωνικής απελευθέρωσης αντικατοπτρίζεται σε όλη του τη μουσική δραστηριότητα, ακόμα και μέσα στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Τερεζίενστατ, όπου συνέθεσε μέχρι την τελευταία στιγμή πριν μεταφερθεί και δολοφονηθεί στο Άουσβιτς το 1944.
Το θέμα και η δομή της όπερας
Η Πτώση του Αντίχριστου είναι ένα αλληγορικό έργο, με φιλοσοφική και πολιτική διάσταση. Ο κόσμος του έργου βρίσκεται υπό την κυριαρχία του Αντίχριστου, ενός απόλυτου ηγέτη που ενσαρκώνει τον ολοκληρωτισμό, την εξάλειψη της πνευματικότητας, της ελευθερίας έκφρασης και της ατομικής ευθύνης. Αντίπαλοί του είναι τρεις εκπρόσωποι διαφορετικών ιδεολογικών επιπέδων:
- ο Καλλιτέχνης,
- ο επιστήμονας,
- και ο ιερέας.
Καθένας επιχειρεί να αντιπαρατεθεί στον Αντίχριστο με τα δικά του όπλα: την τέχνη, τη λογική ή την πίστη. Όμως, όλοι αποτυγχάνουν. Η ουσία του δράματος δεν είναι απλώς η αντιπαράθεση των ιδεολογιών, αλλά η αποκάλυψη της αδυναμίας τους όταν λειτουργούν μεμονωμένα και χωρίς επαφή με την πραγματικότητα και τον άνθρωπο ως σύνολο.
Η «πτώση» του Αντίχριστου επέρχεται τελικά όταν το συλλογικό ανθρώπινο πνεύμα, ενωμένο και εσωτερικά αφυπνισμένο, αρνείται να υποταχθεί. Η ανατροπή δεν έρχεται από έναν «εξωτερικό σωτήρα», αλλά από την ηθική και πνευματική αφύπνιση της ίδιας της κοινωνίας – χωρίς η όπερα να το προσωποποιεί με κάποιο ηρωικό σχήμα.
Η σύνδεση και η αντίστιξη με το Wozzeck του Alban Berg
Το Wozzeck του Alban Berg (1925), ένα από τα κορυφαία έργα της εξπρεσιονιστικής όπερας, περιγράφει την ψυχολογική κατάρρευση ενός ταπεινού στρατιώτη υπό το βάρος της φτώχειας, της κοινωνικής απομόνωσης και της εξουσίας. Το έργο του Berg είναι τραγικό, πεσιμιστικό και καταλήγει σε καταστροφή: ο Wozzeck σκοτώνει και χάνεται, χωρίς καμία ελπίδα λύτρωσης.
Αντίθετα, ο Ullmann –αν και υιοθετεί πολλές τεχνικές από τον μουσικό εξπρεσιονισμό, όπως την ατονική γραφή και τη σκηνική ένταση – προσφέρει ένα πιο αισιόδοξο, σχεδόν μυστικιστικό όραμα. Εκεί όπου ο Wozzeck είναι κραυγή απελπισίας, η Πτώση του Αντίχριστου γίνεται κραυγή αφύπνισης και πνευματικής εξέγερσης. Πρόκειται για έναν έμμεσο διάλογο με τον Berg: ο Ullmann φαίνεται να απαντά, όχι με άρνηση, αλλά με προοπτική. Ο κόσμος μπορεί να αλλάξει, όχι με επανάσταση μόνο, αλλά με πνευματική μεταμόρφωση.
Έτσι, η όπερα του Ullmann μπορεί να ιδωθεί ως μια μετα-απάντηση στο Wozzeck: από την παθητικότητα και την κατάρρευση στην αναζήτηση της πνευματικής υπέρβασης και της ανθρώπινης συλλογικής ευθύνης.
Η μουσική γλώσσα και η αισθητική προσέγγιση
Η μουσική του Ullmann διατηρεί έναν ελεύθερο ατονισμό, αποφεύγοντας όμως τον αυστηρό σειραϊσμό. Η όπερα κινείται με μεγάλη ρυθμική και αρμονική ποικιλία, με έντονες κοντράστ αντιθέσεις και διαλεκτική ανάμεσα σε κλασικά μοτίβα και νεωτερικές τεχνικές. Οι χαρακτήρες αποκτούν μουσική ταυτότητα με θεματικά μοτίβα, ενώ η ενορχήστρωση είναι δραματική και ευέλικτη, με λειτουργικότητα που υπηρετεί το θεατρικό όραμα και όχι την αυτάρκεια της μουσικής φόρμας.
Το στοιχείο που ξεχωρίζει είναι η ικανότητα του Ullmann να δημιουργεί μουσική που είναι ταυτόχρονα φορτισμένη και στοχαστική, γεμάτη ένταση αλλά και καθαρότητα νοήματος. Πρόκειται για ένα έργο που δεν εγκλωβίζεται σε μια σχολή ή μια τεχνική, αλλά λειτουργεί ως φωνή ανθρωπιστικής διαμαρτυρίας με καλλιτεχνική πληρότητα.
Η διαχρονική σημασία του έργου
Η Πτώση του Αντίχριστου δεν είναι μια «ξεχασμένη όπερα» του Μεσοπολέμου. Είναι ένα έργο που αποκτά συνεχώς νέο νόημα σε κάθε εποχή όπου η εξουσία υπερβαίνει τα ανθρώπινα όρια. Το μήνυμα της αντίστασης μέσω της πνευματικής αυτογνωσίας και της κοινωνικής αφύπνισης είναι όσο ποτέ επίκαιρο.
Η όπερα του Ullmann είναι ένα μουσικό και θεατρικό μανιφέστο: δεν αρκεί να αντιστεκόμαστε εξωτερικά – χρειάζεται να αναζητούμε και την εσωτερική μας μεταμόρφωση. Εκεί βρίσκεται η πραγματική πτώση κάθε «Αντίχριστου».
